ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΛΛΕΡΓΗ
Του ΜΑΝΟΛΗ ΚΑΛΛΕΡΓΗ γιατρού.
ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΚΑΛΛΕΡΓΩΝ.
1. ΤΟ ΧΡΥΣΟΒΟΥΛΟ ΤΟΥ ΑΛΕΞΙΟΥ Β ΚΟΜΝΗΝΟΥ (1182μ.Χ.)
Η οικογένεια των Καλλεργών προέρχεται από τη βυζαντινή οικογένεια Φωκά,
και είναι η πρώτη ανάμεσα στις 12 οικογένειες ευγενών που ήρθαν και
εγκαταστάθηκαν στην Κρήτη. Αυτό αποδεικνύεται από το χρυσόβουλο του
αυτοκράτορα Αλεξίου Β Κομνηνού που
χρονολογείται από το έτος 1182 μ.Χ.
Το πρωτότυπο του εγγράφου αυτού δηλαδή η χρυσόβουλη επιστολή, δεν
διασώζεται. Το κείμενο της όμως υπάρχει στο χρονικό του Trivan, και έχουν δημοσιευθεί κατά καιρούς διάφορα
αντίγραφα, τα εξής:
1. Της Μονής Γωνιάς Κισάμου
2. Της Κέρκυρας
3. Της Ζακύνθου
4. Της Κεφαλληνίας και
5. Της Μαρκιανής βιβλιοθήκης της Βενετίας.
Αμφιβολίες έχουν διατυπωθεί από ερευνητές για τη γνησιότητα του
χρυσόβουλου. Ακόμη, όμως, και εκείνοι που αμφιβάλλουν για τη γνησιότητά του,
δέχονται ότι ο πυρήνας του είναι αληθινός, και τα στοιχεία που αναφέρονται σ
αυτό είναι πραγματικά. Στο σημείο αυτό υπάρχει ομοφωνία.
Το χρυσόβουλο αναφέρει σε γενικές γραμμές τα εξής:
Ο Αυτοκράτορας Αλέξιος Β Κομνηνός έχει στείλει στην Κρήτη το γιο του
Ισαάκιο «…ομού με τους παρόντας ευγενείς του ημετέρου Βασιλείου και της
Συγκλήτου, τους όντας εκ δώδεκα οικογενειών…” και με “εκατόν τριήρεις», για να
υποτάξουν το νησί το οποίο είχε επαναστατήσει και αρνιόταν να καταβάλει φόρους.
Οι δώδεκα ευγενείς (τα αρχοντόπουλα) που αναφέρονται στο χρυσόβουλο
είναι οι εξής:
Ιωάννης Φωκάς
Κωνσταντίνος Βαρούχας
Μαρίνος Σκορδίλης
Λέων Μουσούρος
Φίλιππος Γαβαλάς
Ανδρέας Μελισσηνός
Θωμάς Αρχολέος
Δημήτριος Βλαστός
Ευστάθιος Χορτάτζης
Νικηφόρος Αργυρόπουλος ή Αργυροστεφανίτης
Ματθαίος Καλαφάτης
Λουκάς Λίθινος.
Η πρώτη αναφερόμενη οικογένεια, Φωκά, μετονομάσθηκε αργότερα σε
Καλλέργη, με διάφορες ερμηνείες για την ετυμολογία (π.χ, οι προσφέροντες καλά
έργα ή κάλλιστα έργα ή από το καλλιεργώ – Καλλιέργης - Καλλέργης).
Με βάση το χρυσόβουλο, ο δούκας της Κρήτης απέδωσε στον κάθε ευγενή τα
ανάλογα φέουδα. Ποια ακριβώς φέουδα έλαβαν οι Φωκάδες- Καλλέργηδες; Στο αντίγραφο
της κοινότητας των Κορφών, αναφέρεται επί λέξει:
«Οι ευγενείς Φωκά έχοντες εις το μέρος, το φέρον από το Ρέθυμνον τα όρη
Σταυρωτά, με τα Ανώγεια, τα βασιλικά και καθέδραν, ήγουν λειμώνας με τα αυτών
περίχωρα άχρι του μεγάλου Ποταμού, αρχόμενοι από τα παραθαλάσσια από
μεσημβρινόν μέρος, έως το παραθαλάσσιον, από το βόρειον μέρος εις το
Μυλοπόταμον, επιστρέφοντες και πορευόμενοι εις τα βουνά και τους κάμπους των
Ασίφων προς τα όρη του Σταχιώτου, όπου εισίν τα σύνορα των Σκορδίλη…». Η μελέτη
του κειμένου μαζί με την ταυτοποίηση των αναφερόμενων τοπωνυμίων με τα σήμερα
σωζόμενα τοπωνύμια, μπορεί να δώσει μια εικόνα για την έκταση και τη γεωγραφική
θέση των εδαφών της οικογένειας Φωκά-Καλλέργη, να ερμηνεύσει την γεωγραφική
κατανομή των οικοσήμων και τοπωνυμίων που σώζονται σήμερα και να αποδείξει τη
συνέχεια της οικογένειας στα ίδια εδάφη μέχρι τις μέρες μας.
Στο χρυσόβουλο αναφέρονται ακόμη επί λέξει:
«…Φωκάς από το μέρος της εκκλησίας του αγίου Ιωάννου, Γεώργιος,
Ιάκωβος, Ανδρέας, Αλέξιος, Νικηφόρος, Μιχαήλ, Βάρδας και διάδοχοι ωνομάσθησαν
Καλλέργαι από τους ενδοξοτάτους Βενετούς, ήτοι καλού εργάται, δια το καλόν
έργον των αυτών συγγενούς Αλεξίου, όστις εποίησεν την ειρήνην με τους Ενετούς
και με το
γένος των Σκορδίληδων και άλλα εις τους μεγάλους και πολυχρονίους
πολέμους…».
2. Ο ΑΛΕΞΙΟΣ ΚΑΛΛΕΡΓΗΣ.
Η ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΟΥ 1299 ΜΕ ΤΗ ΒΕΝΕΤΙΑ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ.
Ο Αλέξιος Καλλέργης έζησε στα τέλη του 13ου αιώνα και
θεωρείται ο σημαντικώτερος όλων των Καλλεργών. Μεγάλος πολιτικός κα
στρατιωτικός νους, ο αποκαλούμενος Μέγας Άρχων, ήταν γιος του Γεωργίου Καλλέργη
και είχε 6 γιους: Μάρκος, Ιωάννης, Γεώργιος, Λέων, Ματθαίος και Ανδρέας τα
ονόματά τους. Είχε και μια νόμιμη κόρη, την Αγνή της οποίας η διαθήκη
σώζεται. Θεωρώ βέβαιο ότι ο Αλέξιος έστελνε
τους γιους του για εγκατάσταση στα πολλά και εκτεταμένα φέουδα, ώστε να μπορεί
να τα ελέγχει. Είναι μαρτυρημένη άλλωστε η εγκατάσταση του πρώτου γιου του,
Μάρκου, στα Ρούστικα.
Ποια ήταν ακριβώς αυτά τα φέουδα;
Δεκαοκτώ ολόκληρα χρόνια κράτησε η επανάσταση κατά της Βενετίας, της
οποίας ηγήθηκε ο Μέγας Άρχων της Κρήτης. Τελικά η Γαληνοτάτη Δημοκρατία
υποχρεώθηκε το 1299 να υπογράψει συνθήκη ειρήνης με τον Αλέξιο Καλλέργη, τον
επίφοβο επαναστάτη. Η ιστορική αυτή συνθήκη αποτελεί τη βάση για τον ακριβή
εντοπισμό των εκτάσεων που έλαβε τότε επίσημα από τη Βενετία ο Αλέξιος.
Σύμφωνα με τη συνθήκη, στον Αλέξιο και τους απογόνους του παραχωρήθηκαν
4 ιπποτικά φέουδα (militiae) στην περιοχή της άνω και κάτω Συβρίτου. Ο
όρος άνω Σύβριτος περιλαμβάνει το Μυλοπόταμο και το Αμάρι μαζί, ενώ κάτω
Σύβριτος είναι ο Άγιος Βασίλειος. Επίσης παραχωρήθηκαν ιπποτείες στην Πόλη
(Αργυρούπολη) και στο Χωριομοναστήριο (Χρωμοναστήρι) με όρους. Με όρους επίσης
παραχωρήθηκαν δύο ιπποτείες στην Κίσσαμο και τα Ορεινά (δηλαδή το Σέλινο).
Το κείμενο της συνθήκης σώζεται και έχει δημοσιευθεί από τον Ξανθουδίδη και τον Μέρτζιο, είναι όμως
καταφανής η ανάγκη να μελετηθεί περαιτέρω με βάση και τα νεώτερα στοιχεία από ειδικούς ερευνητές. Η γεωγραφική κατανομή
(η πυκνότητα) των οικοσήμων Καλλέργη αλλά και των σωζόμενων τοπωνυμίων στην
Κρήτη είναι σύμφωνη με τη γεωγραφική θέση των εκτάσεων που αναφέρονται ότι
παραχωρήθηκαν στον Αλέξιο με την παραπάνω συνθήκη. Αυτή είναι κατά τη γνώμη μου
μια σταθερή απόδειξη για τη συνέχεια της οικογένειας μέσα στους αιώνες, από το
1299 μέχρι σήμερα.
ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΚΑΛΛΕΡΓΗ.
Ένα χρονικό για το πολύτιμο Αρχείο της μεγάλης Κρητικής οικογένειας.
Η ιστορική διαδρομή της οικογένειας των Καλλέργηδων της Κρήτης
προσελκύει ολοένα και περισσότερο το ενδιαφέρον των ειδικών επιστημόνων, αφού
γίνεται ολοένα και περισσότερο κατανοητός ο ρόλος της στη διαμόρφωση της
ιστορίας του νησιού. Πολύτιμο εργαλείο που θα κάνει δυνατή τη μελέτη και την
ανάδειξη της πραγματικής ιστορίας της οικογένειας, πέρα από παρανοήσεις και
προκαταλήψεις είναι το Αρχείο της οικογένειας που ευτυχώς διασώζεται.
Μια σύντομη αλλά πλήρη κατά το δυνατό αναφορά στο Αρχείο Καλλέργη και
τη σημασία του, θα επιχειρήσω εδώ πιστεύοντας πως έτσι συμβάλλω στην κατανόηση
της αξίας του και στην ανακίνηση του ενδιαφέροντος για την παραπέρα μελέτη του.
Μέχρι το έτος 1572, το Αρχείο Καλλέργη βρισκόταν στην Κρήτη, στην
κατοχή του επιφανούς Ματθαίου Καλλέργη, αδελφού του Αντωνίου, γιου του Βίκτωρα.
Μετά τη δολοφονία του Ματθαίου το 1572, η χήρα του Μαρίνα Emo, μετέφερε το Αρχείο στη Βενετία, όπου μετώκησε
εσπευσμένα με τα παιδιά της, φοβούμενη και για τη δική τους ζωή.
Αργότερα, ο γιος της Μαρίνας, Βίκτωρ
Καλλέργης, αγόρασε ένα από τα πιο σημαντικά κτίρια της Βενετίας, στο Μεγάλο
Κανάλι, αυτό που στεγάζει σήμερα το δημοτικό καζίνο της πόλης και είναι γνωστό
με το όνομα Palazzo Vendramin- Calergi. Μέσα σ αυτό το μεγαλοπρεπές κτίριο τοποθέτησαν το Αρχείο
Καλλέργη, η Μαρίνα και ο γιος της.
Ο Βίκτωρ, απέκτησε μόνο μια κόρη, τη Μαρίνα, στην οποία περιήλθε
ολόκληρη η περιουσία του, επομένως και το πολύτιμο Αρχείο Καλλέργη. Η Μαρίνα,
κόρη του Βίκτωρα, το έτος 1608 παντρεύτηκε το Βενετό ευγενή Viccenco Grimani. Ο Grimani θα προσθέσει στο επίθετό του, το επίθετο της γυναίκας
του και θα ονομάζεται πλέον, Grimani- Calergi.
Θα αποκτήσει με τη Μαρίνα τρεις γιους, τους Βίκτωρα, Πέτρο και Ιωάννη,
και μια κόρη, τη Μαρία. Οι τρεις γιοι, θα χάσουν τα προνόμιά τους και θα
εξοριστούν από τη Βενετία το 1658 επειδή θεωρήθηκαν ένοχοι κάποιας δολοφονίας,
και έτσι το Palazzo με το Αρχείο Καλλέργη θα περιέλθει στη Μαρία Grimani-Calergi.
Η Μαρία παντρεύεται ένα γόνο της Βενετσιάνικης οικογένειας Vendramin, και αφού ο σύζυγός της υιοθετεί και το επίθετο της
γυναίκας του, προκύπτει ο κλάδος Vendramin-
Calergi.
Το Αρχείο περιέρχεται διαδοχικά σε διάφορα μέλη της οικογένειας Vendramin- Calergi. Τελευταία
απόγονος του κλάδου αυτού, και κάτοχος του Αρχείου ήταν η κόμισα Ελένη Vendramin- Calergi, χήρα του Valmarana, η οποία φύλασσε το Αρχείο στην έπαυλή της " Noventa Padovana" μέχρι το
1894, οπότε απέθανε.
Από το 1894, με το θάνατο της Ελένης, το Αρχείο Καλλέργη διασπείρεται.
Ο εκτελεστής της διαθήκης της, πούλησε το Αρχείο για να αντιμετωπίσει
διαχειριστικά έξοδα. Μέρος του Αρχείου αγοράστηκε από το συλλέκτη Urbani de Cheltof, ενώ τμήματά του κατέληξαν σε βιβλιοθήκες της Βενετίας, (βιβλιοθήκη
του Σεμιναρίου, Μαρκιανή βιβλιοθήκη). Άλλο τμήμα του Αρχείου κατέληξε στη
βιβλιοθήκη του Ιστορικού Φροντιστηρίου του Πανεπιστημίου του Βερολίνου, ένα άλλο
στο Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου και ένα άλλο στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη της
Αθήνας (χ.φ. 99).
Σημαντικό τμήμα του Αρχείου επίσης περιήλθε στο Βενετό Cesare Augusto Levi, ο οποίος με τη σειρά του το δώρισε στο Museo Civico Correr. Το τελευταίο αυτό κομμάτι
του Αρχείου Καλλέργη περιλαμβάνει πάνω από 2000 επίσημα και ιδιωτικά
δικαιοπρακτικά έγγραφα καθώς και επιστολές, εκθέσεις, γενεαλογικά δέντρα κ.ά.,
χρονολογούμενα από το 13ο μέχρι το 17ο αιώνα, σε πέντε
ογκώδεις δέσμες.
Μέσα στο Αρχείο Καλλέργη σώζεται το σπουδαιότερο χειρόγραφο της
συνθήκης Βενετίας-Αλεξίου Καλλέργη. Φέρει αυτούσιες τις υπογραφές των δύο
μερών. Η σφραγίδα έχει χαθεί, αλλά παραμένει η μεταξωτή "μήρινθος",
(κόκκινη- κίτρινη), η οποία συγκρατούσε
τη σφραγίδα. Ο Gerland υποθέτει ότι αυτό θα πρέπει να ήταν το
χειρόγραφο που δόθηκε στον ίδιο τον Αλέξιο την ημέρα της υπογραφής της
συνθήκης, και το οποίο κληροδοτούμενο από γενεάς σε γενεά έφθασε ως τους Vendramin-
Calergi όπως περιγράψαμε παραπάνω, στο Museo Civico Correr της Βενετίας όπου
και βρίσκεται σήμερα στο φάκελο με τα στοιχεία
P.D. 679.
Είναι από περγαμηνή διαστάσεων 0,755 . 0,580 μ. Στο ανώτερο τμήμα υπάρχει το λατινικό
κείμενο που καταλαμβάνει 36 σειρές, ενώ στο κατώτερο τμήμα, η ελληνική
μετάφραση σε 37 σειρές.
Η μελέτη του υλικού του αρχείου Καλλέργη έχει ήδη αρχίσει σιγά- σιγά,
αλλά η πλήρης μελέτη του θα απαιτήσει πολύ χρόνο λόγω του μεγάλου όγκου του.
Ειδικοί επιστήμονες εκφράζουν την άποψη ότι από μόνο του, το Αρχείο αποτελεί
την ιστορία της Κρήτης του 16ου αιώνα, αφού την εποχή εκείνη οι
Καλλέργηδες κυριαρχούν στην Κρήτη και κυριολεκτικά κινούν τα νήματα της
ιστορίας της.
Για την αξία του Αρχείου Καλλέργη, ο Νίκος Παναγιωτάκης σημειώνει: "Εν κατακλείδει
θα ήθελον άπαξ έτι να εξάρω τη μεγάλη σημασία ην έχει για την πολιτική και
οικονομική ιστορία της Βενετοκρατούμενης Κρήτης το εν τη βιβλιοθήκη του
μουσείου Correr αποκείμενο Αρχείο των Καλλεργών….Αλλά και
γενικώτερα, τα χειρόγραφα του Museo Correr, είναι αληθής θησαυρός δια την Μεσαιωνικήν ιστορίαν,
ιδία των Βενετοκρατούμενων περιοχών……."
(βλ. Ν. Παναγιωτάκη, "Ερευναι εν Βενετία", περιοδ.
Θησαυρίσματα 5, 1968).